Zwykła organizacja, nadzwyczajna przemoc państwowa. Polska policja granatowa a Zagłada we wschodniej części dystryktu krakowskiego
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, Nr 17 (2021), Strony: 99-138
Data zgłoszenia: 2021-12-17Data publikacji: 2021-12-20
 https://doi.org/10.32927/zzsim.873
    https://doi.org/10.32927/zzsim.873
                                
                                Abstrakt
W skróconej wersji artykułu proponuję konceptualny model interakcji społecznych pozwalający przeanalizowanie postępowania „zwykłych ludzi” z Policji Polskiej (Polnische Polizei), zwanej granatową, w czasie Zagłady. Stawiam tezę, że na postępowanie funkcjonariuszy policji granatowej miały wpływ trzy kluczowe czynniki: niemiecka Policja Porządkowa, Polskie Państwo Podziemne i ludność miejscowa. Te trzy elementy stanowią swoistą triadę – strukturę wywierającą presję – w której ramach należy rozpatrywać ograniczoną sprawczość działań podejmowanych przez policję granatową. W analizie wprowadzam szeroki, regionalny kontekst trzydziestu powojennych procesów sądowych byłych członków policji granatowej i innych osób, które stanęły przed sądem bądź w których sprawie prowadzono śledztwo na podstawie dekretu z 31 sierpnia 1944 r. Obejmują one około 70 wymienionych z nazwiska policjantów granatowych. Sprawy dotyczyły przede wszystkim tzw. trzeciej fazy Zagłady, charakteryzującej się zakrojonymi na szeroką skalę od połowy 1942 do końca 1944 r. obławami na zbiegłych Żydów po przeprowadzonych przez Niemców akcjach deportacyjnych (Aktionen). W analizie skupiam się na Podkarpaciu, obejmującym siedem powiatów (Kreise) we wschodniej części dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. W artykule przedstawiam ustalenia, z których wynika, że zachowanie polskich policjantów wynikało w znacznie większym stopniu z bieżącej sytuacji niż ze względów ideologicznych. Przypadek policji granatowej świadczy o znacznie mniejszej roli antysemityzmu w spektrum motywacji sprawców. Nie neguje to jego występowania wśród policjantów ani zabójczej roli, jaką policjant odgrywał wobec ukrywających się Żydów, ale podważa spójność między postawą a zachowaniem jako wystarczającego wyjaśnienia udziału w masowych mordach.
Słowa kluczowe
policja granatowa , kolaboracja , Generalne Gubernatorstwo , sprawcy , Täterforschung , społeczeństwa pod okupacją , ruch oporu
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archival Sources
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Akt Nowych
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/III-117, Armia Krajowa
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/VIII-2, Komenda Główna AK, Kierownictwo Walki Podziemnej
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/II-2, Dzienniki, kroniki, pamiętniki
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/101, Akta Specjalnego Sądu Karnego w Krakowie w sprawie karnej przeciwko Władysławowi Rzepie
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/2126, Dochodzenie operacyjne w sprawie Kajetana Paprowskiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/239, Akta śledztwa w sprawie Brunona Mrowińskiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/24, Wykazy byłych funkcjonariuszy policji granatowej w powiecie mieleckim
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/1, Akta w sprawie karnej Jana Pielacha
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/64, t. 1, Akta dochodzenia śledztwa Michała Strzępki
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/7, Rozkaz okresowy nr 3
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/1783, Akta w sprawie karnej Mariana Lenartowicza
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/2, Akta w sprawie karnej przeciwko Mieczysławowi Ożdze
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/177, Akta Specjalnego Sądu Karnego w Rzeszowie w sprawie karnej przeciwko Adamowi Ptaszkowi
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/18–19, Akta w sprawie Karola Stachaka
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/31, Akta w sprawie karnej Izabeli Kędzierskiej
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/110, Akta w sprawie Piotra Zemły
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/243, Akta w sprawie karnej Ludwika Ostrowskiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/256, Akta w sprawie Stanisława Kozioła
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/258, Akta w sprawie karnej Bronisława Stafina
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/278, Akta w sprawie karnej Wilhelma Jakiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/9, Akta w sprawie Wincentego Wontorowskiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/73, Akta w sprawie Mikołaja Leszegi
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/5, Akta w sprawie Władysława Malawskiego, Józefa Barana i Antoniego Tumidajewicza
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/170, Akta w sprawie karnej Jana Krupy
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/173, Akta w sprawie karnej Edmunda Czajki
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/15, Akta w sprawie Antoniego Sroczyńskiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/30, Akta w sprawie karnej Stanisława Krasonia
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Okręgowa Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Rzeszowie, S 2/00/Zn, Dochodzenie w sprawie zbrodni popełnionych w Pustkowie
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Państwowe w Radomiu
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
W-741, Akta Więzienia Radomskiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Państwowe w Rzeszowie
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
zespół 26, sygn. 209, Sąd Specjalny w Rzeszowie (Sondergericht Reichshof)
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Yad Vashem
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
M.31, Department for the Righteous among the Nations, 7399, Teczka Stanisława Śliżewskiego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/1649, Relacja Abrahama Pellera
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/1694, Relacja Jakuba Schenkera
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/2745, Relacja Zelmana Birenfelda
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
/2973, Relacja Szai Altmana
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Bundesarchiv, Aussenstelle Ludwigsburg
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
B 162/7478, Akta śledcze w sprawie Drosdza, Hesslera i innych
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biuta Historycznego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
II.33.44, Bataliony Chłopskie, Obwód IV
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Prywatne archiwum Stanisława Wanatowicza w Mielcu
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Wspomnienia Ireny (Ity) Buś-Weissmann
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Wspomnienia Miriam Cooper (z domu Kanarek)
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Wspomnienia Józefa Mądrego
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
USC Shoah Foundation, Visual History Archive
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
, Wywiad z Antonim Balarynem
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Źródła publikowane / Published sources
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Nakazy chwili, „Biuletyn Informacyjny Małopolski”, 13 VIII 1942, nr 23
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
„Verordnungsblatt des Generalgouverneurs für die besetzeten polnischen Gebiete” (Dziennik Rozporządzeń Generalnego Gubernatora dla Okupowanych Polskich Obszarów), 2 XI 1939, nr 2.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Literatura przedmiotu i inne publikacje / Content related literature and other publications
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Bloxham Donald, From Streicher to Sawoniuk: The Holocaust in the Courtroom [w:] The Historiography of the Holocaust, red. Dan Stone, Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2004.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Bolianovskyi Andrii, Młynarczyk Jacek Andrzej, Rein Leonid, Romanko Oleg, Belarusian Auxiliaries, Ukrainian Waffen-SS Soldiers and the Special Case of the Polish ‘Blue Police’ [w:] The Waffen-SS: A European History, red. Jochen Böhler, Robert Gerwarth, Oxford: Oxford University Press, 2017.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Browning Christopher R., Nazi Policy, Jewish Labor, German Killers, Cambridge: Cambridge University Press, 2000.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Browning Christopher R., Zwykli ludzie. 101. Rezerwowy Batalion Policji 101 Rezerwowy Batalion Policji i „ostateczne rozwiązanie” w Polsce, tłum. Piotr Budkiewicz, wyd. 2 popr. i uzup., Poznań: Rebis, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Dąmbski Stefan, Egzekutor, Warszawa: Ośrodek Karta, 2010.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Dworzecki Jacek, Policja w Polsce we wrześniu 1939 roku, „Zeszyt Naukowy [Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa Publicznego i Indywidualnego Apeiron w Krakowie]” 2010.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Finder Gabriel N., Prusin Alexander V., Justice Behind the Iron Curtain: Nazis on Trial in Communist Poland, Toronto: University of Toronto Press, 2018.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Frydel Tomasz, Ordinary Men? The Polish Police and the Holocaust in the Subcarpathian Region [w:] Mittäterschaft in Osteuropa im Zweiten Weltkrieg und im Holocaust / Collaboration in Eastern Europe during World War II and the Holocaust, red. Peter Black, Béla Rásky, Marianne Windsperger, Wien/Vienna: New Academic Press, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Frydel Tomasz, The Pazifizierungsaktion as a Catalyst of Anti-Jewish Violence. A Study in the Social Dynamics of Fear [w:] The Holocaust and European Societies: Social Processes and Dynamics, red. Frank Bajohr, Andrea Löw, London: Palgrave Macmillan, 2016.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Frydel Tomasz, Powiat dębicki [w:] Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski, t. 2, red. Barbara Engelking, Jan Grabowski, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2018.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Geertz Clifford, Thick Description: Toward an Interpretive Theory of Culture [w:] The Interpretation of Cultures: Selected Essays, New York: Basic Books, 1973 [wyd. polskie: Interpretacja kultur. Wybrane eseje, tłum. Maria M. Piechaczek-Borkowska, Kraków: Wydawnictwo UJ, 2005].
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Getter Marek, Policja Polska w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945, „Przegląd Policyjny” 1999, t. 9, nr 1/2.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Gieroń Roman, Półmrok. Procesy karne w sprawie przestępstw okupacyjnych popełnianych przez chłopów wobec Żydów w województwie krakowskim, Kraków: IPN, 2020.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Goldhagen Daniel Jonah, Gorliwi kaci Hitlera. Zwyczajni Niemcy i Holokaust, tłum. Wiesław Horabik, Warszawa: Prószyński i S-ka, 1999.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Golik Dawid, Prowokacja w walce z „bandami”. Wybrane przykłady niemieckich akcji prowokacyjnych z terenu dystryktu krakowskiego GG, „Prace Historyczne” 2017, t. 144, z. 4.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Grabowski Jan, Na posterunku. Udział policji granatowej i kryminalnej w zagładzie Żydów, Wołowiec: Czarne, 2020.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Hempel Adam, Pogrobowcy klęski: Rzecz o policji „granatowej” w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945, Warszawa: PWN, 1990.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kalisz Michał, Józef Laska – policjant i żołnierz konspiracji, „Rocznik Sądecki” 2011, t. 39.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kalisz Michał, Rączy Elżbieta, Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939–1945, Rzeszów: IPN, 2015.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kania Marcin, Losy funkcjonariuszy policji II Rzeczypospolitej Polskiej w Polsce Ludowej, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2012, nr 1.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Korkuć Maciej, Niemiecka Polnische Polizei. Historyczny i państwowo-prawny kontekst funkcjonowania granatowej policji w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945 [w:] Policja granatowa w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, red. Edyta Majcher-Ociesa, Tomasz Domański, Kielce: IPN, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kornbluth Andrew, The August Trials: The Holocaust and Postwar Justice in Poland, Cambridge, MA: Harvard University Press, 2021.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Krempa Andrzej, Zagłada Żydów mieleckich, Mielec: Muzeum Regionalne w Mielcu, 2013.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Kühl Stefan, Ordinary Organisations: Why Normal Men Carried Out the Holocaust, Cambridge: Polity Press, 2016.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Libionka Dariusz, Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie. Zarys problematyki, Lublin: Państwowe Muzeum na Majdanku, 2017.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Lista ostaszkowska. Studia i materiały, red. Andrzej Misiuk, Szczytno: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Policji, 1993.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Litwiński Robert, Korpus policji w II Rzeczypospolitej. Służba i życie prywatne, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2007.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Matthäus Jürgen, Historiography and the Perpetrators of the Holocaust [w:] The Historiography of the Holocaust, red. Dan Stone, New York: Palgrave Macmillan, 2005.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Misiuk Andrzej, Policja Państwowa 1919–1939. Powstanie, organizacja, kierunki działania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Policja granatowa w Generalnym Gubernatorstwie w latach 1939–1945, red. Edyta Majcher-Ociesa, Tomasz Domański, Kielce: IPN, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Przybyłowicz Krzysztof, Żydzi Biecza. Historia i zagłada, Tuchów: Mała Poligrafia Redemptorystów, 2015.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Radchenko Yuri, We Emptied Our Magazines into Them. The Ukrainian Auxiliary Police and the Holocaust in Generalbezirk Charkow, 1941–1943, „Yad Vashem Studies” 2013, t. 41, nr 1.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Rączy Elżbieta, Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej na Rzeszowszczyźnie 1939–1945, Rzeszów: IPN, 2008.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Rembek Stanisław, Wyrok na Franciszka Kłosa, Warszawa: Pax, 1977.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Rich Ian, Holocaust Perpetrators of the German Police Battalions. The Mass Murder of Jewish Civilians, 1940–1942, London: Bloomsbury Academic, 2018.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Roseman Mark, The Lives of Others – Amid the Deaths of Others: Biographical Approaches to Nazi Perpetrators, „Journal of Genocide Research” 2013, t. 15, nr 4.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Salsitz Norman, Kaish Stanley, Three Homelands: Memories of a Jewish Life in Poland, Israel, and America, Syracuse: Harvard University Press, 2002.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Salsitz Norman, Salsitz Amalie P., Against All Odds: A Tale of Two Survivors, New York: Holocaust Library, 1990.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Snyder Timothy, Collaboration in the Bloodlands, odpowiedź na recenzje Johna Connelly’ego, Marka Rosemana, Andriya Portnova i Michaela David-Foxa, zebrane jako: Bloodlands: Europe between Hitler and Stalin by Timothy Snyder, „Journal of Genocide Research” 2011, t. 13, nr 3.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Snyder Timothy, Czarna ziemia. Holokaust jako ostrzeżenie, tłum. Bartłomiej Pietrzyk, Kraków: Znak, 2015.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Sokół Jan, Konspiracja nad Wisłą i Sanem, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1976.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Stoll Katrin, Traces of the Holocaust in Nachman Blumental’s Archive. The Murder of Maria and Ariel Blumental in Wielopole Skrzyńskie during the German Occupation, „Yad Vashem Studies” 2021, t. 49, nr 2 (w przygotowaniu).
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Szopa Piotr, Funkcjonariusze Policji Polskiej Generalnego Gubernatorstwa w wschodnich powiatów Dystryktu Kraków w służbie Polskiego Państwa Podziemnego. Wybrane przykłady [w:] W służbie państwu i społeczeństwu: z dziejów formacji policyjnych na Podkarpaciu (1919–2019), Rzeszów: IPN, 2019.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Szopa Piotr, „W imieniu Rzeczypospolitej…” Wymiar sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego na terenie Podokręgu AK Rzeszów, Rzeszów: IPN, 2014.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Szopa Piotr, Zbrodnia katyńska 1940. Pamięci mieszkańców powiatu strzyżowskiego zamordowanych przez Sowietów w Katyniu, Charkowie i Twerze (Kalininie), Rzeszów: IPN, 2010.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Szymańska-Smolkin Sylwia, „Fateful Decisions: The Polish Policemen and the Jewish Population in Occupied Poland, 1939–1944”, rozprawa doktorska, University of Toronto, 2017.
                                                                
                                                                Google Scholar
                                                            
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 Autor & "Zagłada Żydów. Studia i Materiały"

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Inne teksty tego samego autora
- Tomasz Frydel, Polska wieś jako szara strefa. Sołtysi na poziomie mezo w Generalnym Gubernatorstwie 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 19 (2023)
- Tomasz Frydel, Michał Kalisz, Elżbieta Rączy, Dzieje społeczności żydowskiej powiatu gorlickiego podczas okupacji niemieckiej 1939–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Tomasz Frydel, Martin Winstone, Generalne Gubernatorstwo. Mroczne serce Europy Hitlera , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Tomasz Frydel, Anna Cichopek-Gajraj, Beyond Violence. Jewish Survivors in Poland and Slovakia, 1944–48 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
Podobne artykuły
- Nawojka Cieślińska-Lobkowicz, Centrum Dokumentacji Nazizmu w Monachium i obywatelska pamięć Niemiec , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Elżbieta Cajzer, Archeologia zbrodni , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 12 (2016)
- Marta Tomczok, Zatrucie. Piołun i popiół… trzydzieści lat później , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Michał Komar, Władysław Bartoszewski in memoriam , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Jan Tomasz Gross, Czy Zagłada jest ich historią, czy naszą? (Plaidoyer w przedmiocie ustanowienia w Polsce miejsca pamięci poświęconego Zagładzie) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Tal Bruttmann, Polityka antyżydowska, „ostateczne rozwiązanie” i pomoc udzielana Żydom we Francji Vichy w latach 1940–1945 , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 11 (2015)
- Alina Skibinska, „Ludzie opowiadali rzeczy potworne o tym, co się tam działo”. Dwa świadectwa Zagłady – Adama Ulricha z Zakrzówka i Stanisława Ż(Rz)emińskiego z Łukowa , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Jacek Leociak, „Za wyżej wymienione pamiętniki nie żądałem żadnej zapłaty”. Jak Władysław Wójcik ratował dziennik Chaima Arona Kapłana i Archiwum Ringelbluma , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
- Redakcja, Od Redakcji , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 2 (2006)
- Maria Ferenc-Piotrowska, „Czarna, ogromna chmura wisi nad nami i na pewno spadnie…” Żydzi w miastach i miasteczkach Generalnego Gubernatorstwa wobec wiadomości o akcji „Reinhardt” , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: Nr 13 (2017)
<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 > >>
Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.
 English
 
                        English
                     Język Polski
 
                        Język Polski
                     
                        
            
                                         
                     
                     https://orcid.org/0000-0001-7207-5093
        https://orcid.org/0000-0001-7207-5093 
     
			
		 
			 
			 
				