View No. 19 (2023)

No. 19 (2023)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Publication Date:
2023-12-23

Section: On the 80th anniversary of Warsaw Ghetto Uprising

Jewish Fighting Organization command during the Warsaw ghetto uprising – a new interpretation

Havi Dreifuss

havi@tauex.tau.ac.il

Historian, director of the Institute for the History of Polish Jewry and Israeli-Poland Relations in the Department of Jewish History, Tel Aviv University and director of the Center for Research on the Holocaust in Poland in the International Institute for Holocaust Research in Yad Vashem. Her research on the Holocaust in Eastern Europe concerns various aspects of everyday life, including relations between Jews and Poles, religious life in the shadow of the Holocaust, the existence of Jews in the face of extermination. She has published, among others, Relations between Jews and Poles during the Holocaust: A Jewish Perspective (2017)

ORCID logo https://orcid.org/0000-0002-8171-6451

Tel Aviv University and Yad Vashem

Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 19 (2023), Pages: 19-69

Submission Date: 2024-02-22

Publication Date: 2023-12-23

DOI logo https://doi.org/10.32927/zzsim.1024

Abstract

Mordechai Anielewicz is known as the leader of the Warsaw Ghetto Uprising. However, a re-examination of documents and testimonies raises significant questions about Anielewicz’s role and authority in the Jewish Fighting Organization. Based on a careful reading of these sources, the author of the article places Anielewicz in a broad historical context and sheds light on the methods of the ŻOB both before and during the uprising, thus enabling a renewed and in-depth assessment of Jewish resistance in the Warsaw Ghetto.

Źródła archiwalne / Archival sources
Google Scholar

Archiwum Beit Lochamej ha-Getaot (Archiwum Muzeum Bojowników Gett)
Google Scholar

kolekcja Zbiory:
Google Scholar

, Michtaw szel Mordechaj Anielewicz el Waad ha-teum ha-jehudi be-cad ha-ari szel Warsza [List Mordechaja Anielewicza do Żydowskiej Komisji Koordynacyjnej po stronie aryjskiej w Warszawie]
Google Scholar

, Tuwia Borzykowski, „Joman al mered geto Warsza”, 1944 [Dziennik po wstania w getcie warszawskim 1944]
Google Scholar

, Duchot we-hodaot mi-taam moecet Żegota al macaw ha-jehudim be-ge to Warsza u-we-arej ha-sade be-Polin ha-kwusza bi-zman ha-mered u-le-acha raw [Meldunki i obwieszczenia Żegoty o sytuacji Żydów w getcie warszawskim i wsiach w okupowanej Polsce w czasie powstania i po jego zakończeniu]
Google Scholar

, „Le-toldot mered getto Warsza: raw siach” [Dzieje powstania w getcie war szawskim: debata], 1951 r.
Google Scholar

, Sprawozdanie Żydowskiego Komitetu Narodowego nr 4, 21 IV 1943 r. 9523, Michtawim szel Anielewicz [Listy Anielewicza], List Mordechaja Anielewi cza do Icchaka Cukiermana z 23 kwietnia 1943 r.
Google Scholar

Archiwum Yad Vashem / Archive
Google Scholar

O.3/395, Gusta Wilner, „Zichronot me-ha-geto u-me-ha-cad ha-ari szel Warsza – mukdasz le-zichro szel achi, ha-lochem Arie Wilner” [Wspomnienia z getta i ze strony aryjskiej w Warszawie – pamięci mojego brata, bojownika Arie Wilnera] O.33/1521, Jomana szel Leokadia Schmidt [Dziennik Leokadii Schmidt]
Google Scholar

Źródła publikowane, wspomnienia / Published sources, memoirs
Google Scholar

Ainsztein Reuben, The Warsaw Ghetto Revolt, New York: Holocaust Library, 1979. Alterman Natan, Al sztej drachim – dapim min ha-pinkas [Na dwa sposoby – strony z reje-
Google Scholar

stru], Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1989.
Google Scholar

Berlinski Hersz, Zichronot [Wspomnienia] [w:] Ha-meri we-ha-mered be-geto Warsza: sefer mismachim [Bunt i powstanie w getcie warszawskim: zbiór dokumentów], red. Nachman Blumental, Josef Kermisz, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1965; wyd. polskie: Adam Kopciowski, Dariusz Libionka, Zapiski członka Komendy Żydowskiej Organizacji Bojowej Hersza Berlińskiego, w tym tomie.
Google Scholar

Berman Adolf Abraham, Be-makom aszer jaad li ha-goral: am jehudej Warsza, 1939–1942 [W miejscu, do którego przeznaczył mnie los: Żydzi Warszawy 1939–1942], Tel Awiw 1978.
Google Scholar

Berman Adolf Abraham, Ha-jehudim be-cad ha-ari [Żydzi po aryjskiej stronie] [w:] En ciklopedia szel glujot: Warsza [Encyklopedia pocztówek: Warszawa], t. 1, red. Ic chak Greenboim, Tel Awiw 1953.
Google Scholar

Berman Adolf Abraham, Mi-jemej ha-machteret [Z czasów podziemia], Tel Awiw: Ha-Me nora, 2017.
Google Scholar

Borzykowski Tuwia, Bej kirot noflim [Między walącymi się ścianami], Beit Lochamej ha-Getaot: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1970.
Google Scholar

Churban u-mered szel jehudej Warsza: sefer edujot we-azkarot [Zagłada i bunt Żydów war szawskich: księga świadectw i wspomnień], red. Melech Neustadt, Tel Awiw 1947. Cukierman Icchak „Antek”, Szewa ha-szanim ha-hen (Beit Lochamej ha-Getaot: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1990; wyd. polskie: Nadmiar pamięci. Siedem owych lat. Wspomnie-
Google Scholar

nia 1939–1946, tłum. Zoja Perelmuter, wyd. 2 zm., Warszawa: Wydawnictwo Na ukowe PWN, 2020.
Google Scholar

Cukierman Icchak, Mered ha-jehudim: dwarim be-moacat ha-kibuc Naan, 9–10 be-mai 1947 [Żydowskie powstanie: przemówienia w Radzie Kibucu Naan 9–10 maja 1947], „Mi-ba-fnim” 1947, t. 12.
Google Scholar

Dmut szel lochem: Arie Wilner – Jurek [Postać bojownika: Arie Wilner – Jurek], „Jalkut Moreszet” 1986, nr 8.
Google Scholar

Edelman Marek, Getto walczy (Udział Bundu w obronie getta warszawskiego), Warszawa 1945.
Google Scholar

Edelman Marek, I była miłość w getcie, spisała Paula Sawicka, Warszawa: Świat Książki, 2009.
Google Scholar

Ek [Eck] Natan, Ha-toim be-darkej ha-mawet: hawej we-hagut bi-mej ha-kilajon [Błądzący po drogach śmierci: egzystencja i myśl w dniach Zagłady], Jeruszalaim 1960.
Google Scholar

Gomułka Władysław, Im teudat zihuj mezujefet – zuchronot [Z fałszywym dowodem oso bistym – wspomnienia], „Jalkut Moreszet” 1992, nr 52
Google Scholar

Grossman Chajka, Anszej machteret [Ludzie podziemia], Merchawia 1965.
Google Scholar

Grupińska Anka, Ciągle po kole. Rozmowy z żołnierzami getta warszawskiego, Warszawa: Twój Styl, 2000.
Google Scholar

Ha-Szoa be-teud: miwchar teudot al churban jehudej Germania We-Ostria, Polin u-Writ Ha-Moacot [Holokaust w dokumentach: wybór dokumentów dotyczących zagła dy Żydów w Niemczech i Austrii, Polsce i Związku Radzieckim] red. Icchak Arad, Israel Gutman, Abraham Margaliot, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1978; wyd. anglo języczne: Documents on the Holocaust: Selected Sources on the Destruction of the Jews of Germany and Austria, Poland, and the Soviet Union [kilka wydań].
Google Scholar

Itonut ha-machteret ha-jehudit be-Warsza [Żydowska prasa podziemna w Warszawie],
Google Scholar

t. 5, red. Josef Kermisz, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1993. Kann Maria, Na oczach świata, Zamość 1932 [Warszawa 1943].
Google Scholar

Karmi Aharon, Frymer Chaim, Min ha-dlika ha-chi [Z tamtego ognia], Lochamej ha-Getaot: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1961.
Google Scholar

Krall Hanna, Zdążyć przed Panem Bogiem, Poznań: a5, 1997.
Google Scholar

[Kukelka] Renia, Bi-nedudim u-wmachteret (1939–1943 be-Polin) [W tułaczce i w podzie miu: 1939–1943 w Polsce], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1975.
Google Scholar

Kukelka Renia, Hancia we-Frumka: bnot He-Chaluc be-Polin sze-naflu be-milchemet ha-ge taot [Hancia i Frumka: pionierki ruchu chalucowego w Polsce, które padły ofiarą wojny w getcie], Tel Awiw 1945.
Google Scholar

Lubetkin Cywia, Achronim al ha-choma [Ostatni na murze], Ein Harod 1947.
Google Scholar

Lubetkin Cywia, Bi-jamej kilajon u-mered [W czasach zagłady i buntu], Beit Lochamej ha-Getaot – Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1979; wyd. polskie: Zagłada i powsta nie, tłum. Maria Krych, Warszawa: Książka i Wiedza, 1999.
Google Scholar

Mark Ber, Cum centen jortag fun ojfsztand in Warszewer geto: dokumenten un materlianen [Dziesiąta rocznica wybuchu powstania w getcie warszawskim], Warsze: Idisz Buch 1953.
Google Scholar

Maryla, Teur szel ed reija be-dawar haszmadat bogdim u-feilut Ha-Igud ha-Cwai ha-Jehudi [Opis naocznego świadka dotyczącego likwidacji zdrajców i działalności Żydow skiego Związku Wojskowego] [w:] Ha-meri we-ha-mered be-geto Warsza: sefer mismachim [Ruch oporu i powstanie w getcie warszawskim], red. Nachman Blu mental, Josef Kermisz, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1965; zob. też Dziennik Maryli. Życie i śmierć w warszawskim getcie, red. Dariusz Libionka, Warszawa: Prószyński i S-ka i Państwowe Muzeum na Majdanku, 2023.
Google Scholar

Meed Władka, Mi-sznej ewrej ha-choma , Tel Awiw 1968; wyd. polskie: Po obu stronach muru. Wspomnienia z warszawskiego getta, Warszawa: Wydawnictwo Jaworski, 2003.
Google Scholar

Mi toch jomano szel Szmuel Winter [Z pamiętnika Szmuela Wintera] [w:] Ha-meri we-ha-
Google Scholar

-mered be-geto Warsza: sefer mismachim, red. Nachman Blumental, Josef Kermisz, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1965.
Google Scholar

Perlis Riwka, Tnuot ha-noar he-chalucijot be-Polin ha-kwusza [Pionierskie ruchy mło dzieżowe w okupowanej Polsce], Tel Awiw 1977.
Google Scholar

Putermilch Jaakow, Ba-esz u-wa-szeleg: zichronot szel lochem [W ogniu i śniegu: wspo mnienia bojownika], Kibuc Lochamej ha-Getaot: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1981.
Google Scholar

Ringelblum Emanuel, Joman we-reszimot mi-tkufat ha-milchama Dziennik i notatki z okresu wojny], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1993; wyd. polskie: Archiwum Ringel bluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29: Pisma Emanuela Ringelblu ma z getta, oprac. Joanna Nalewajko-Kulikov, Warszawa: ŻIH, 2018.
Google Scholar

Ringelblum Emanuel, Ktawim acharonim: jahasej polanim-jehudim [Pisma ostatnie: sto sunki polsko-żydowskie], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1994; wyd. polskie: Stosunki polsko-żydowskie w czasie drugiej wojny światowej [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29a: Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, oprac. Eleonora Bergman, Tadeusz Epsztein, Magdalena Siek, Warsza wa: ŻIH, 2018.
Google Scholar

Ringelblum Emanuel, Życiorysy [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 29a: Pisma Emanuela Ringelbluma z bunkra, oprac. Eleonora Bergman, Tadeusz Epsztein, Magdalena Siek, Warszawa: ŻIH, 2018.
Google Scholar

Rotem Simcha (Kazik Ratajzer), U-we-tochej he-awar… Ba-Irgun Ha-Jehudi Ha-Lochem [A w przeszłości... w Żydowskiej Organizacji Bojowej], Lochamej ha-Getaot – Tel Awiw: Ha-Kibuc ha-Meuchad, 1984; zob. też Simcha Rotem „Kazik”, Wspomnienia bojowca ŻOB, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993.
Google Scholar

Rufeisen-Schüpper Hela, Preda mi-Mila 18: sipura szel kaszarit, Tel Awiw 1990; wyd. pol skie: Pożegnanie Miłej 18. Wspomnienia łączniczki Żydowskiej Organizacji Bojowej, Kraków: Beseder, 1996.
Google Scholar

Tenenbaum-Tamaroff Mordechaj, Dapim min ha-dlika: pirkej joman, michtawim, maama rim [Strony z pożogi: fragmenty dziennika, listy, artykuły], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1984.
Google Scholar

Wilner Arie, Arbaa michtawim [Cztery listy], „Jalkut Moreszet” 1991, nr 50.
Google Scholar

Wilner Arie, Be-szuwi mi-Brit ha-Moacot [Mój powrót ze Związku Radzieckiego], „Jalkut Moreszet” 2003, nr 8.
Google Scholar

Woliński Henryk, Przegląd działalności referatu spraw żydowskich [przy Komendzie Głównej AK] [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i mate riały, red. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006.
Google Scholar

Wybór źródeł do nauczania o zagładzie Żydów na okupowanych ziemiach polskich, wybór i oprac. Alina Skibińska, Robert Szuchta i in., Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2010.
Google Scholar

Literatura przedmiotu / Content related literature
Google Scholar

Blatman Daniel, Lemaan cherutenu u-cherutchem: Ha-Bund be-Polin 1939–1949 [Za wol ność naszą i waszą. Bund w Polsce 1939–1949], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1996. Drejfus Hawi [Dreifuss Havi], Geto Warsza – ha-sof [Getto warszawskie – koniec], Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 2018.
Google Scholar

Drejfus Hawi [Dreifuss Havi], Ktawaw szel Antek Cukierman [Pisma Antka Cukiermana],
Google Scholar

„Jalkut Moreszet”, kwiecień 2013, nr 9/10 (92/93).
Google Scholar

Drejfus Hawi (Ben-Sason) [Dreifuss Havi], „Sfina le-lo hege ha-mafliga likrat ha-bilti noda”. Geto Warsza: 22 be-september 1942 – 17 be-januar 1943 [„Okręt bez steru płynący w nieznane”. Getto warszawskie 22 września 1942 – 17 stycznia 1943],
Google Scholar

„Ijunim bi-tkumat Israel” 2008, t. 18.
Google Scholar

Engelking Barbara, Leociak Jacek, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mie ście, wyd. 1, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001; wyd. 2 popr. i uzup., War szawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013.
Google Scholar

Gontarczyk Piotr, Polska Partia Robotnicza. Droga do władzy 1941–1944, Warszawa: Fronda, 2003.
Google Scholar

Grabitz Helge, Scheffler Wolfgang, Letzte Spuren Ghetto Warschau, SS-Arbeitslager Traw niki, Aktion Erntefest, Berlin: Hentrich, 1988.
Google Scholar

Guterman Bella, Cywia ha-achat: sipur chajeja szel Cywia Lubetkin [Cywia Pierwsza: bio grafia Cywii Lubetkin], Tel Awiw 2011.
Google Scholar

Grynberg Michał, Bunkry i schrony w warszawskim getcie, „Biuletyn ŻIH” 1989, nr 1 (149). Gutman Israel, Jehudej Warsza 1939–1943: geto, machteret, mered, Jeruszalaim–Tel Awiw 1976; wyd. polskie: Żydzi warszawscy 1939–1943. Getto, podziemie, walka, tłum. Zoja Perelmuter, Warszawa: Rytm i UW, 1993.
Google Scholar

Gutman Israel, Mered ha-necurim: Mordechaj Anielewicz we-milchemet geto Warsza [Bunt oblężonych, Mordechaj Anielewicz i wojna w getcie warszawskim], Tel Awiw 1993. Gutman Yisrael, Reflections on Jewish Resistance under the Nazi German Occupation, „Studies in Contemporary Jewry” 2002, nr 18.
Google Scholar

Haran Ronen, „Makor ha-diwuchim la-Arec al tocaotaw ha-tragiot szel mered ba-geto Warsza” [Źródła doniesień do Palestyny o tragicznych skutkach powstania w get cie warszawskim], praca seminaryjna w ramach studiów magisterskich na kie runku Holokaust na Uniwersytecie w Hajfie, 2013.
Google Scholar

Kersten Krystyna, Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, wyd. 1, Warszawa: Krąg, 1984; wyd. 3, Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN, Fundacja Kerstenów i Textura, 2018; wyd. anglojęzyczne: The Establishment of Communist Rule in Po land, 1943–1948, Berkeley–Los Angeles–Oxford 1999.
Google Scholar

Lewin Itamar, „Kasze lehawin ma hu be-acmo raa”: hearot al teur mered geto Warsza bi-jedej Icchak Cukierman [„Trudno zrozumieć, co on sam widział”. Notatki z opisem powstania w getcie warszawskim sporządzone przez Icchaka Cukiermana], „Jal kut Moreszet”, kwiecień 2013, nr 9/10 (92/93).
Google Scholar

Lewin Itamar, Len Szlomit, Hakraw ha-acharon: mered geto Warsza – ha-sipur ha-amiti [Ostatnia bitwa. Powstanie w getcie warszawskim – historia prawdziwa], Tel Awiw 2009.
Google Scholar

Libionka Dariusz, ZWZ-AK i Delegatura Rządu RP wobec eksterminacji Żydów polskich [w:] Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, red. An drzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2006.
Google Scholar

Libionka Dariusz, Weinbaum Laurence, Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2011.
Google Scholar

Mark Ber, Der Ojfstand in warszewer geto, Warszawa 1955; uzup. wyd. polskie: Bernard Mark, Powstanie w getcie warszawskim. Nowe uzupełnione wydanie i zbiór doku mentów, Warszawa: Idisz Buch, 1963.
Google Scholar

Mark Bernard, Statut Żydowskiej Organizacji Bojowej, „Biuletyn ŻIH” 1961, nr 3 (39). Puławski Adam, Wobec „niespotykanego w dziejach mordu”. Rząd RP na uchodźstwie,
Google Scholar

Delegatura Rządu RP na Kraj, AK a eksterminacja ludności żydowskiej od „wiel kiej akcji” do powstania w getcie warszawskim, Chełm: Stowarzyszenie „Rocznik Chełmski”, 2018.
Google Scholar

Ron Dawid, Hem jorim: Eliezer Geller mefaked izur be-mered geto Warsza [Strzelają: Elie zer Geller, dowódca rejonu w powstaniu w getcie warszawskim], Tel Awiw 1960.
Google Scholar

Ronen Awihu, Nidona le-chajim: jomaneja we-chajeja szel Chajka Klinger, Tel Awiw 2011; wyd. polskie: Avihu Ronen, Skazana na życie. Dzienniki i życie Chajki Klinger, tłum. Michał Sobelman, Warszawa: ŻIH, 2021.
Google Scholar

Szalew Ziwa, Tosia: Tosia Altman – Me-ha-hanhaga ha-raszit szel Ha-Szomer ha-Cair le-mifkedet Ha-Irgun ha-Jehudi ha-Lochem [Tosia: Tosia Altman – od głównego kie rownictwa Ha-Szomer ha-Cair do dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej], Tel Awiw 1992.
Google Scholar

License

Copyright (c) 2023 Author & "Holocaust Studies and Materials"

Creative Commons License

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.

https://creativecommons.org/licenses/by/4.0

Similar Articles

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 > >> 

You may also start an advanced similarity search for this article.

Citations in Google Scholar - Click the Icon to Check

Statistics

Dreifuss, H. (2023). Jewish Fighting Organization command during the Warsaw ghetto uprising – a new interpretation. Zagłada Żydów. Studia I Materiały, (19), 19–69. https://doi.org/10.32927/zzsim.1024

Share

                            View No. 19 (2023)

No. 19 (2023)

ISSN:
1895-247X
eISSN:
2657-3571

Data publikacji:
2023-12-23

Dział: On the 80th anniversary of Warsaw Ghetto Uprising