English
Język Polski
“Do Not Think That a Lunatic Is Writing This.” Letters of a Rabbi from Grabów and His Mission to Inform About the Holocaust
Adam Sitarek
adam.sitarek@uni.lodz.pl Author BiographyAdam Sitarek – doktor historii, adiunkt w Centrum Badań Żydowskich Uniwersytetu Łódzkiego, członek Polskiego Towarzystwa Studiów Żydowskich i European Association for Jewish Studies. Autor monografii „Otoczone drutem państwo”. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, nagrodzonej w 2016 r. w kategorii debiut w konkursie tygodnika „Polityka”. Członek zespołu redakcyjnego publikacji Kroniki getta łódzkiego 1941–1944 (2009) Encyklopedia getta. Niedokończony projekt archiwistów z getta łódzkiego (2015) oraz Rok za drutem kolczastym. Obwieszczenia Przełożonego Starszeństwa Żydów z getta łódzkiego (2019). Kierownik projektu „Leksykon getta łódzkiego”, realizowanego w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.
https://orcid.org/0000-0002-3958-7262
Uniwersytet Łódzki, Centrum Badań Żydowskich
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 15 (2019), Pages: 492-513
Submission Date: 2020-09-07Publication Date: 2019-12-20
https://doi.org/10.32927/ZZSiM.2020.15.20
Abstract
In early January 1942 escapees from the nearby death camp in Chełmno nad Nerem reached Grabów, a small locality in Regierungsbezirk Litzmannstadt in Wartheland. At that time the German Nazis were liquidating the nearby ghettoes one by one, deporting their residents to Chełmno, where the victims were murdered. In Grabów the survivors met with the local rabbi and gave testimony about the crime they had witnessed. The rabbi almost immediately decided to send a letter to his family and friends warning them against the deportations. The escapees also informed Grabów inhabitants about the tragic news in his house. The next day the rabbi wrote another letter. Other Grabów inhabitants followed his example. Consequently, the information about the mass murder was spreading. A lot suggests that the Grabów rabbi’s initiative might have been the first organized attempt to warn Jews detained in ghettoes of Regierungsbezirk Litzmannstadt in Wartheland against the approaching extermination. This means that the rabbi played an important role in the transfer of information about the murder committed in the nearby camp in Chełmno nad Nerem. Consisting in spreading news about the deportations’ objective, his activity hampered the work of the German oppressors and enabled the victims to verify the German’s assertions about the deportations purported aim (labor) and learn about the actual fate of their families and friends deported to Chełmno.
References
BIBLIOGRAFIA
Google Scholar
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Łodzi (AIPN Łd)
Google Scholar
Ld 11/122, Ld 11/135
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Łodzi (AP Łódź)
Google Scholar
Urząd Wojewódzki Łódzki 987
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Płocku Oddział w Łęczycy (APPO Łęczyca)
Google Scholar
/96, 59/46
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego (AŻIH)
Google Scholar
/351; 301/7116, Relacja Władysława Zarachowicza; Ring. I/1062/2
Google Scholar
United States Holocaust memorial Museum
Google Scholar
RG-60.5039, Short interviews near Grabów (Maisons), film 3388
Google Scholar
Źródła publikowane
Google Scholar
Aaronson Jehoszua Mosze, Zwój domu niewoli. Dziennik, oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, Konin: Muzeum Okręgowe, 2016.
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 1: Listy o Zagładzie, oprac. Ruta Sakowska, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997.
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 9: Tereny wcielone do Rzeszy: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa: ŻIH i WUW, 2012.
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 13: Ostatnim etapem przesiedlenia jest śmierć. Pomiechówek, Chełmno nad Nerem, Treblinka, oprac. Ewa
Google Scholar
Wiatr, Barbara Engelking, Alina Skibińska, Warszawa: ŻIH i WUW, 2013.
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 19: Prasa getta warszawskiego: Hechaluc-Dror i Gordonia, oprac. Piotr Laskowski, Sebstian Matuszewski, Warszawa: ŻIH, 2015.
Google Scholar
Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 1: Obozy, oprac. Nachman Blumental, Łódź: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.
Google Scholar
Dokumenty i materiały z czasów okupacji niemieckiej w Polsce, t. 2: Akcje i wysiedlenia, cz. 1, oprac. Józef Kermisz, Warszawa–Łódź–Kraków: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1946.
Google Scholar
Eksterminacja Żydów na ziemiach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, oprac. Tatiana Berenstein, Artur Eisenbach, Adam Rutkowski, Warszawa: ŻIH, 1957.
Google Scholar
Nirenberg Yankl, Memoirs from the Łódź Ghetto, tłum. Vivian Felsen, Toronto: Lugus Libros Latin America, 2003.
Google Scholar
Sprawozdania miesięczne wojewody łódzkiego rok 1938, t. 1: Legalny ruch polityczny i narodowościowy, red. Jacek Walicki i in., Łódź: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i Wydawnictwo UŁ, 2012.
Google Scholar
Sprawozdania miesięczne wojewody łódzkiego rok 1939, t. 1: Legalny ruch polityczny i narodowościowy, red. Jacek Walicki i in., Łódź: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych i Wydawnictwo UŁ, 2012.
Google Scholar
Prasa
Google Scholar
„Lodzer Zeitung”, 12 XII 1939, nr 338
Google Scholar
Literatura przedmiotu
Google Scholar
Baranowski Julian, Zagłada Żydów z getta łódzkiego w kontekście realizacji hitlerowskiej polityki „Endlosung” w Kraju Warty [w:] Zagłada Żydów z getta łódzkiego. W 50. rocznicę likwidacji getta łódzkiego, kom. red. Jan Fijałek i in., Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1994.
Google Scholar
Datner Szymon, 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie dokonane na polskiej ludności cywilnej w okresie 1 IX – 25 X 1939, Warszawa: Wydawnictwo MON, 1967.
Google Scholar
Dąbrowska Danuta, Zagłada skupisk żydowskich w „Kraju Warty” w okresie okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn ŻIH” 1955, nr 1/2 (13/14).
Google Scholar
Działalność młodzieżowych organizacji chalucowych w getcie, „Biuletyn ŻIH” 1965, nr 2 (54).
Google Scholar
Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945, t. 2: Ghettos in German-Occupied Eastern
Google Scholar
Europe, cz. A, red. Martin Dean, współpraca Mel Hecker, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press i USHMM, 2012.
Google Scholar
Farbstein Esther, Hidden in Thunder. Perspectives on Faith, Halachah and Leadership during the Holocaust, tłum. Deborah Stern, t. 1, Jerusalem: Feldheim, 2007.
Google Scholar
Gutman Israel, Introduction: The Distinctiveness of the Łódź Ghetto [w:] Isaiah Trunk, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 2006.
Google Scholar
Historia Żydów łęczyckich na przestrzeni wieków, red. Tadeusz Grabarczyk, Łódź–Łęczyca: Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział w Łęczycy, 2012.
Google Scholar
Huppert Shmuel, King of the Ghetto. Mordecai Haim Rumkowski, the Elder of Lodz Ghetto, „Yad Vashem Studies” 1983, nr 15.
Google Scholar
Kto w takich czasach Żydów przechowuje? Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.
Google Scholar
Montague Patrick, Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady, tłum. Tomasz S. Gałązka, Wołowiec: Czarne, 2014.
Google Scholar
Nowicki Przemysław, Zanim „przybył z zaświatów”, nazywał się Winer. Krąg rodzinny i konspiracyjny Szlamka, uciekiniera z ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.
Google Scholar
Nowicki Przemysław, Kuberczyk Tomasz, Z archiwum Ringelbluma: Relacje Uszera Taube i Wołkowicza jako źródła do badań nad Zagładą Żydów z powiatów konińskiego i kolskiego [w:] Mniejszości narodowe w Wielkopolsce i ich dziedzictwo, t. 1: Żydzi, red. Piotr Kwiatkiewicz, Poznań: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bezpieczeństwa, 2012.
Google Scholar
Pawlicka-Nowak Łucja, Mówią świadkowie Chełmna, Konin: Muzeum Okręgowe, 2004.
Google Scholar
Pinkas hakehillot Polin, t. 1: Lodz vegahlil, red. Danuta Dąbrowska, Abraham Wein, Jeruszalaim: Jad wa-Szem, 1976.
Google Scholar
Rudnicki Szymon, Żydzi w parlamencie II Rzeczypospolitej, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2015.
Google Scholar
Sakowska Ruta, Chełmno nad Nerem. Ostrzeżenia i pomoc, „Biuletyn ŻIH” 1987, nr 2 (142).
Google Scholar
Sakowska Ruta, Dwa etapy. Hitlerowska polityka eksterminacji Żydów w oczach oϔiar.
Google Scholar
Szkic historyczny i dokumenty, Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1986.
Google Scholar
Sefer Linczic, red. Icchak Ididio Frenkel, Tel Awiw: Olej Linczic be-Israel, 1953.
Google Scholar
Siepracka Dorota, Stanisław Kaszyński wobec eksterminacji Żydów w obozie zagłady w Chełmnie nad Nerem [w:] Kto w takich czasach Żydów przechowuje? Polacy niosący pomoc ludności żydowskiej w czasie okupacji niemieckiej, red. Aleksandra Namysło, Warszawa: IPN, 2009.
Google Scholar
Sitarek Adam, Otoczone drutem państwo. Struktura i funkcjonowanie administracji żydowskiej getta łódzkiego, Łódź: IPN, 2016.
Google Scholar
Sitarek Adam, „Zaprowiantowanie obozu jest podobno wzorowe”. Wiedza więźniów getta łódzkiego na temat ośrodka zagłady w Chełmnie nad Nerem, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2017, nr 13.
Google Scholar
Sitarek Adam, Żydzi łęczyccy w czasie drugiej wojny światowej [w:] Historia Żydów łęczyckich na przestrzeni wieków, red. Tadeusz Grabarczyk, Łódź–Łęczyca: Towarzystwo Naukowe Płockie. Oddział w Łęczycy, 2012.
Google Scholar
Świadectwa Zagłady. Obóz w Chełmnie nad Nerem. Getto wiejskie Czachulec, wybór dokumentów i oprac. Łucja Pawlicka-Nowak, Gdańsk: Muzeum II Wojny Światowej, 2014.
Google Scholar
Tabaksblat Israel, Churbn Lodz. 6 jor naci-gehenen, Buenos Aires: Central Farband fun Pojlisze Jidn in Argentine, 1946.
Google Scholar
Trunk Isaiah, Łódź Ghetto. A History, tłum. Robert Moses Shapiro, Bloomington–Indianapolis: Indiana University Press, 2006.
Google Scholar
Urynowicz Marcin, Listy o Zagładzie. Kryptoinformacja, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2002, nr 1.
Google Scholar
Wardzyńska Maria, Był rok 1939. Operacja niemieckiej Policji Bezpieczeństwa w Polsce – Intelligenzaktion, Warszawa: IPN, 2009.
Google Scholar
The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos During the Holocaust, t. 1, red. Guy Miron, Jerusalem: Yad Vashem, 2009.
Google Scholar
Zagłada Żydów z getta łódzkiego. W 50. rocznicę likwidacji getta łódzkiego, kom. red. Jan
Google Scholar
Fijałek i in., Łódź: Okręgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Łodzi – Instytut Pamięci Narodowej i Muzeum Historii Miasta Łodzi, 1994.
Google Scholar
License
Copyright (c) 2019 Author & "Holocaust Studies and Materials"
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0
Most read articles by the same author(s)
- Editors, Ewa Wiatr, Adam Sitarek, From the editors , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 16 (2020)
- Adam Sitarek, Viktor Hahn’s Łódź ghetto diary , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 16 (2020)
- Adam Sitarek, Danuta Dąbrowska – pioneer researcher of the Łódź ghetto , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 16 (2020)
- Adam Sitarek, “Food Provision in the Camp Is Purportedly Excellent…” What the Łódź Ghetto Residents Knew About the Chełmno nad Nerem Death Centre , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 13 (2017)
- Adam Sitarek, Dawid Sierakowiak, Dziennik. Pięć zeszytów z łódzkiego getta , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 11 (2015)
- Adam Sitarek, Facing a “Difficult Necessity.” Jewish Administration of the Łódź Ghetto in the Face of Deportations of Jews from the Reich and Protectorate (October–November 1941) , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 8 (2012)
