"They didn't even leave the dead." Destruction of Jewish cemeteries in what is now Poland in the years 1933–1945
Zagłada Żydów. Studia i Materiały, No. 15 (2019), Pages: 528-554
Submission Date: 2020-09-07Publication Date: 2019-12-20

Abstract
This article outlines the process of the destruction of Jewish cemeteries on the territory of today’s Poland during World War II (beginning with 1933 in the case of the parts of the country which were within the German border before the war), including the destruction resulting from military operations or actions of the occupation authorities or the civilian population. It also briefly says what happened with the Jewish cemeteries after the war.
Keywords
Jewish cemetery , cemetery , cemetery destruction , Holocaust, anti-Semitism , Jewish heritage
References
Źródła archiwalne
Google Scholar
Archiwum Akt Nowych
Google Scholar
Ministerstwo Gospodarki Komunalnej, 885/9/18
Google Scholar
Urząd ds. Wyznań, 132/314
Google Scholar
Ambasada RP w Berlinie, 875
Google Scholar
Archiwum Fundacji Shalom
Google Scholar
Zbiór prac z konkursu „Historia i kultura Żydów polskich”, 262/V/2004
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Lublinie
Google Scholar
Wydział Stanu Cywilnego, 177
Google Scholar
Archiwum Państwowe w Łodzi
Google Scholar
Przełożony Starszeństwa Żydów w Getcie Łódzkim, 1081
Google Scholar
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego
Google Scholar
Archiwum Ringelbluma, sygn. ARG I 743 (Ring. I/438), ARG I 1085 (Ring. I/943)
Google Scholar
, Relacje Żydów Ocalałych z Zagłady: 17, 248, 567, 1216, 2493, 2600, 2652,
Google Scholar
, 5503
Google Scholar
Dział Dokumentacji Zabytków, Akta Sandomierza.
Google Scholar
USC Shoah Foundation
Google Scholar
Visual History Archive, 24854.
Google Scholar
Literatura przedmiotu
Google Scholar
Abraham-Diefenbach Magdalena, Gebel Jenny, Szulc Michał, Lębork [w:] Śladami żydowskimi po Kaszubach. Przewodnik. Jüdische Spuren in der Kaschubei: ein Reisehandbuch, red. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, Christian Pletzing, Gdańsk: Instytut Kaszubski, Lübeck: Academia Baltica, 2010.
Google Scholar
Adamczyk-Garbowska Monika, Trzy wizyty w Auschwitz, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2018, nr 14.
Google Scholar
Altbauer Mosze, Wzajemne wpływy polsko-żydowskie w dziedzinie językowej, wybór i oprac. Maria Brzezina, Kraków: PAU, 2002.
Google Scholar
Bałaban Majer, Historja i literatura żydowska ze szczególnem uwzględnieniem historji Żydów w Polsce, t. 3: Od wygnania Żydów z Hiszpanji do rewolucji francuskiej, Lwów: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1925.
Google Scholar
Bieberstein Aleksander, Zagłada Żydów w Krakowie, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1985.
Google Scholar
Blask dawnych Krzepic. Materiały z dziejów Krzepic i okolicy, oprac. Romuald Cieśla, Krzepice: Gminny Ośrodek Kultury, 2007.
Google Scholar
Blättler Franz, Warszawa 1942. Zapiski szofera szwajcarskiej misji lekarskiej, tłum. Krzysztof Bartos, oprac. Tomasz Szarota, Warszawa: PWN, 1982.
Google Scholar
Borkowski Maciej, Kirmiel Andrzej, Włodarczyk Tamara, Śladami Żydów. Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa: MHŻP Polin, 2008.
Google Scholar
Brilling Bernhard, Die jüdischen Gemeinden Mittelschlesiens. Entstehung und Geschichte, Stuttgart: W. Kohlhammer, 1972.
Google Scholar
Cała Alina, Żyd – wróg odwieczny? Antysemityzm w Polsce i jego źródła, Warszawa: Nisza i ŻIH, 2012.
Google Scholar
Cmentarz żydowski w Oświęcimiu. Historia, symbole, przyroda, red. Artur Szyndler, Oświęcim: Muzeum Żydowskie, 2018.
Google Scholar
Cybertowicz Jan, Kotuniak Jarosław, Z dziejów Osięcin i okolic, Osięciny: Stowarzyszenie Kulturalne Gminy Osięciny, Włocławek: Lega, 2006.
Google Scholar
Czechowicz Jerzy, Zarys historii Żydów w Jarosławiu i okolicy. Holocaust, czasy powojenne i współczesne, Rzeszów: Edytorial, 2015.
Google Scholar
Czerniaków Adam, Adama Czerniakowa dziennik getta warszawskiego 6 IX 1939 – 23 VII 1942, red. Marian Fuks, Warszawa: PWN, 1983.
Google Scholar
Domański Paweł, Izraelici w Żabnie, Żabno: Mała Poligraϐia Redemptorystów w Tuchowie, 2003.
Google Scholar
Dzieje Żydów w Polsce. Wybór tekstów źródłowych XI–XVIII wiek, oprac. Paweł Fijałkowski, Warszawa: ŻIH, 1993.
Google Scholar
Felder Aaron, Yesodei Smochos: A compilation of Jewish laws and traditions dealing with death and mourning, with an addition of detailed studies of related problems arising from modern life situations, New York: Felder, 1978.
Google Scholar
Fijałkowski Paweł, Żydzi sochaczewscy, Sochaczew: Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą, 1989.
Google Scholar
Filar Alfons, Przesyłka z Sarnak, „Perspektywy” 1973, nr 26.
Google Scholar
Gańczyk Barbara, Grzanka Bartłomiej, Maliński Adam, Kłodawskie cmentarze, Kłodawa: Wydawca Ireneusz Niewiarowski, 2015.
Google Scholar
Głowacka-Penczyńska Anetta, Kawski Tomasz, Mędykowski Witold, The First to Be Destroyed. The Jewish Community of Kleczew and the beginning of the ϔinal solution, Boston: Academic Studies Press, 2015.
Google Scholar
Hoffmann Zygmunt, Noc kryształowa na obszarze Wrocławskiego Nadodcinka SS, „Biuletyn ŻIH” 1976, nr 2 (98).
Google Scholar
Huberband Szymon, Zagłada bożnic, bejt ha-midraszy i cmentarzy [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 32: Pisma rabina Szymona
Google Scholar
Huberbanda, oprac. Anna Ciałowicz, Warszawa: ŻIH, 2017.
Google Scholar
Jonca Karol, „Noc kryształowa” i casus Herschela Grynszpana, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1998.
Google Scholar
Kopówka Edward, Żydzi w Siedlcach 1850–1945, Siedlce: Stowarzyszenie tutajteraz, 2009.
Google Scholar
Kotarba Ryszard, Niemiecki obóz w Płaszowie 1942–1945, Warszawa–Kraków: IPN, 2009.
Google Scholar
Krasucki Eryk, Historia kręci drejdlem. Z dziejów (nie tylko) szczecińskich Żydów, Łódź: Księży Młyn, 2018.
Google Scholar
Kroczyński Hieronim, Kronika Kołobrzegu, Kołobrzeg: Wydawnictwo Le Petit Café, 2000.
Google Scholar
Litwin Weronika, Ochrona zabytków kultury żydowskiej w Polsce w świetle działań Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego [w:] Ochrona dziedzictwa żydowskiego w Polsce, red. Weronika Litwin, Marta Przybyło-Ibadullajev, Warszawa: Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego, 2012.
Google Scholar
Łagiewski Maciej, Stary cmentarz żydowski we Wrocławiu, Wrocław: Via Nova, 2006.
Google Scholar
Majus Krzysztof Dawid, Wielkie Oczy. Studia z dziejów wieloetnicznego galicyjskiego miasteczka, Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy, 2013.
Google Scholar
Materiały źródłowe do historii Żydów Mławy i powiatu mławskiego w XVIII–XX wieku, oprac.
Google Scholar
Andrzej Grochowski, Mława: Towarzystwo Przyjaciół Ziemi Mławskiej, 2016.
Google Scholar
N.N., Wspomnienia z pierwszych miesięcy okupacji w Warszawie (09.1939 – 01.1940 r.) [w:] Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 33, cz. 1: Getto warszawskie, red. Tadeusz Epsztein, Katarzyna Person, Warszawa: ŻIH, 2016.
Google Scholar
Panz Karolina, „Zagłada żydowskich mieszkańców Nowego Targu w perspektywie mikrohistorycznej – głosy, obrazy, przybliżenia i oddalenia”, praca doktorska, Wydział Stosowanych Nauk Społecznych i Resocjalizacji, Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2018.
Google Scholar
Penkalla Adam, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom: Tramp,1992.
Google Scholar
Piątkowski Sebastian, Radom w latach wojny i okupacji niemieckiej (1939–1945), Lublin–Warszawa: IPN, 2018.
Google Scholar
Połomski Franciszek, Zawłaszczenie i sprzedaż cmentarzy żydowskich w latach II wojny światowej na Śląsku. Ze studiów nad prawem własności w III Rzeszy [w:] Studia nad faszyzmem i zbrodniami hitlerowskimi, t. 11, red. Karol Jonca, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1987.
Google Scholar
Rapta Michał, Tupta Wojciech, Moskal Grzegorz, Mroczne sekrety willi „Tereska” 1939–1945, Wadowice: Graϐikon, Rabka-Zdrój: Fundacja Rozwoju Regionu Rabka, 2009.
Google Scholar
Makom tov – der gute Ort – dobre miejsce. Cmentarz żydowski Frankfurt nad Odrą/Słubice, red. Eckard Reiss, Magdalena Abraham-Diefenbach, Berlin: Vergangenheits Verlag, 2012.
Google Scholar
Ringelblum Emanuel, Kronika getta warszawskiego wrzesień 1939 – styczeń 1943, tłum.
Google Scholar
Adam Rutkowski, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa: Czytelnik, 1988.
Google Scholar
Rosenberg Göran, Krótki przystanek w drodze z Auschwitz, tłum. Mariusz Kalinowski, Wołowiec: Czarne, 2014. Rozmus Dariusz, Cmentarze żydowskie ziemi olkuskiej, Kraków: Cracovia, 1999.
Google Scholar
Sabor Agnieszka, Sztetl. Śladami żydowskich miasteczek. Działoszyce – Pińczów – Chmielnik – Szydłów – Chęciny. Przewodnik, Kraków: Austeria, 2005.
Google Scholar
Sapir Yoav A., Bolszewo [w:] Śladami żydowskimi po Kaszubach. Przewodnik. Jüdische Spuren in der Kaschubei: ein Reisehandbuch, red. Mirosława Borzyszkowska-Szewczyk, Christian Pletzing, Gdańsk: Instytut Kaszubski, Lübeck: Academia Baltica, 2010.
Google Scholar
Schliessung von jüdischen Friedhöfe [w:] Słowa niewinne, oprac. Nachman Blumental, Kraków–Łódź–Warszawa: Centralna Żydowska Komisja Historyczna, 1947.
Google Scholar
Simonstain Cullman Peter, Historia gminy żydowskiej z Piły od roku 1641 do Holokaustu, tłum. Agnieszka Kin, Piła: Towarzystwo Miłośników Miasta Piły, 2017.
Google Scholar
Skwara Marian, Pruszkowscy Żydzi. Sześć dekad zamkniętych Zagładą, Pruszków: Powiatowa i Miejska Biblioteka Publiczna im. Henryka Sienkiewicza, 2007.
Google Scholar
Sławiński Piotr, Dzieje i przestrzenna organizacja cmentarzy [w:] Cmentarze żydowskie w Sandomierzu, red. Piotr Sławiński, Sandomierz: Wydawnictwo Armoryka, 2011.
Google Scholar
Stendig Jakub, Dewastacja cmentarzy, bóżnic i zabytków żydowskich Krakowa podczas
Google Scholar
okupacji hitlerowskiej [w:] W 3-cią rocznicę zagłady ghetta w Krakowie, red. Michał M. Borwicz, Nella Rost, Józef Wulf, Kraków: Centralny Komitet Żydów Polskich, 1946.
Google Scholar
Stroop Jürgen, Żydowska dzielnica mieszkaniowa w Warszawie już nie istnieje!, oprac. Andrzej Żbikowski, Warszawa: IPN, 2009.
Google Scholar
Szynowłoga-Trokenheim Guta, Życie w grobowcu, Warszawa: Ypsylon, 2002.
Google Scholar
Świątkowski Wacław, Podlasie. Piąta wycieczka po kraju, Warszawa: nakładem autora, 1929.
Google Scholar
Talmud Jerozolimski, Moed Katan 2, 4.
Google Scholar
Tenenbaum Joseph, Tenenbaum Sheila, In Search of a Lost People. The Old and New Poland, New York: LLC, 1948.
Google Scholar
Tokarska-Bakir Joanna, Okrzyki pogromowe, Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wołowiec: Czarne, 2012.
Google Scholar
Trzciński Andrzej, Świadkiem jest ta stela. Stary cmentarz żydowski w Lublinie, Lublin: Wydawnictwo UMCS, 2017.
Google Scholar
Trzciński Andrzej, Wodziński Marcin, Cmentarz żydowski w Lesku, cz. 1: Wiek XVI i XVII, Kraków: Księgarnia Akademicka, 2002.
Google Scholar
Trzciński Andrzej, Wodziński Marcin, XVI-wieczne macewy ze starego cmentarza żydowskiego w Przemyślu [w:] Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich, t. 2:
Google Scholar
Materiały z konferencji, red. Krzysztof Pilarczyk, Stefan Gąsiorowski, Kraków: PAU, 2000.
Google Scholar
Tylman Hercke, Gothelf Hirszel, Jakubowicz Szloma, Zagłada [w:] Księga pamięci Sochaczewa. Wybór tekstów, wybór, oprac. i wstęp Marcin Pręgowski i in., tłum. Monika
Google Scholar
Adamczyk-Garbowska i in., Brochów: Stowarzyszenie Lokalna Grupa Działania
Google Scholar
nad Bzurą, Sochaczew: Stowarzyszenie na rzecz Historycznej Odbudowy Zamku w Sochaczewie, 2012.
Google Scholar
Urban Kazimierz, Cmentarze żydowskie, synagogi i domy modlitwy w Polsce w latach 1944–1966 (wybór materiałów), Kraków: Nomos, 2006.
Google Scholar
Wirsching Andreas, Jüdische Friedhöfe in Deutschland 1933–1957, „Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte” 2002, t. 50, nr 1.
Google Scholar
Włodarczyk Edward, Z dziejów Żydów skierniewickich, Skierniewice: PPHU Sigma, 1993.
Google Scholar
Wodziński Marcin, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII–XVIII wieku, Wrocław: Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, 1996.
Google Scholar
Wydział Statystyczny [w:] Archiwum Ringelbluma, t. 12: Rada Żydowska w Warszawie, oprac. Marta Janczewska, Warszawa: ŻIH, 2014.
Google Scholar
Zaremba Marcin, Gorączka szabru, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2009, nr 5.
Google Scholar
Zasada Stanisław, Macewy z jeziora, „Rzeczpospolita”, 6 IX 2002.
Google Scholar
Ziółkowska Anna, Obozy pracy przymusowej dla Żydów w Wielkopolsce w latach okupacji hitlerowskiej (1941–1943), Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2005.
Google Scholar
Strony internetowe
Google Scholar
Adler Horst, „Noc Kryształowa” i pogrom Żydów w Świdnicy, tłum. Edmund Nawrocki, http://www.mojemiasto.swidnica.pl/?p=1047
Google Scholar
Ginsberg Abraham, Jak rozumieć wartość żydowskich cmentarzy?, https://sztetl.org.pl/pl/tradycja-i-kultura-zydowska/religia/jak-rozumiec-wartosc-zydowskich-cmentarzy
Google Scholar
Gołąbek Michał, Brzeziny żyją na macewach, http://www.e-kalejdoskop.pl/wiadomosci-a230/brzeziny-zyja-na-macewach-r669/pdf
Google Scholar
Ignatiew Radosław I., Postanowienie o umorzeniu śledztwa, http://ipn.gov.pl/ftp/pdf/jedwabne_postanowienie.pdf
Google Scholar
Karpeta Adrian, Rybnickie „Pokłosie”. Wstrząsająca relacja świadka likwidacji cmentarza
Google Scholar
żydowskiego, http://nowiny.rybnik.pl/artykul,29477,rybnickie-8222-poklosie-8221-wstrzasajaca-relacja-swiadka-likwidacji-cmentarza-zydowskiego.html
Google Scholar
O Żydach z Parysowa i ich cmentarzu, https://sztetl.org.pl/pl/miejscowosci/p/592-parysow/104-teksty-kultury/138365-o-zydach-z-parysowa-i-ich-cmentarzu
Google Scholar
Wąsacz Małgorzata, Po żydowskim cmentarzu na Wzgórzu Dąbrowskiego nie ma już śladu, http://www.pomorska.pl/serwisy/album-bydgoski/art/6839439,po-zydowskim-cmentarzu-na-wzgorzu-dabrowskiego-nie-ma-juz-sladu,id,t.html
Google Scholar
License
Copyright (c) 2019 Zagłada Żydów. Studia i Materiały

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0
Similar Articles
- Jacek Leociak, Understanding the Holocaust. A Task for Generations , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: 2008: Holocaust Studies and Materials
- Gabriel Finder, The Trial of Shepsl Rotholc and the Politics of Retribution in the Aftermath of the Holocaust , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 2 (2006)
- Dan Michman, Dutch Society and the Jewish Fate: A Puzzling Record , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 12 (2016)
- Natalia Aleksiun, When Fajga Left Tadeusz. Wartime Relationships of Survivors after the Holocaust , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 17 (2021)
- Joanna Śliwa, A reviev: Agnieszka Witkowska-Krych, Dziecko wobec Zagłady. Instytucjonalna opieka nad sierotami w getcie warszawskim , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 19 (2023)
- Marta Duch-Dyngosz, In Search of Local Memory of the Holocaust. The Case of Commemoration of Jewish Communities in Smaller Towns in Contemporary Poland , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 17 (2021)
- Olga Kartashova, Not Just Witnesses: The Efforts of Polish Jewish Survivors and Organizations to Achieve Justice after the Holocaust , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 19 (2023)
- Marta Duch-Dyngosz, Magdalena Waligórska, The Boundaries of Collaboration in the Perception of Court Witnesses of the August Trials , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 19 (2023)
- Roni Stauber, Philip Friedman and the Beginning of Holocaust Studies , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 11 (2015)
- Gabriel Finder, Bernard Mark, the Uprising in the Warsaw Ghetto, and Jürgen Stroop’s Trial , Zagłada Żydów. Studia i Materiały: No. 13 (2017)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 > >>
You may also start an advanced similarity search for this article.